Zabytki
Dodano: 29 grudnia 2009
ZABYTKI
Założenie dworsko-pałacowe w Kończycach
Wieś Kończyce istnieje co najmniej od początku XIV wieku – stanowiła wówczas własność Piotra z Nowego. W 1859 roku Gustaw Schiffert, miejscowy przemysłowiec, w malowniczym terenie nieopodal Wisły założył 7-hektarowy park, z fontanną, naturalnymi i sztucznymi urozmaiceniami, o bogatym drzewostanie. Powstał też pałac, murowany, parterowy – z wysokimi suterenami, otynkowany. Zbudowano go na planie wydłużonego prostokąta, w stylu późno-klasycystycznym, elewacja o 2-kondygnacyjnym ryzalicie, 2-spadowy dach. W otoczeniu liczne zabudowania gospodarcze, w tym gorzelnia. W latach 1902-1943 mieszkał tu znany ziemianin i działacz patriotyczny Stanisław Wojnowski. Po wojnie był tu Pe-Ge-eR. Pałac zachował się w stanie mieszkalnym, po dawnym założeniu parkowym pozostała jedynie część drzewostanu.
Chaty drewniane w Mątawach
Wieś Mątawy posiada stary, krzyżacki rodowód, lecz ze względu na stałe wówczas zagrożenie zalewami wiślanymi rychło stała się gospodarczą pustką. W 1568 roku osadzono tu menonitów-olędrów, którzy pobudowali wały i na trwale zagospodarowali te tereny. Ich potomkowie przebywali tu do końca II w.św. Pozostały po nich liczne zabudowania, w różnym, nie zawsze dobrym stanie zachowania, zwykle z nieoryginalnym pokryciem dachowym.
Chata kalenicowa, o dachu siodłowym, kryta dachówką, okiennice,
Chata, zbudowana przez Franciszka Bohme dla Cornela Wiecherta w 1837 roku. Wysoka podmurówka kamienna, parter z mieszkalnym pięterkiem, zwanym „wystawką”, osadzonym na podcieniu słupowym, od frontu. Boniowane narożniki, ozdobne okucia drzwi, dach siodłowy, kryty jeszcze do niedawna dachówką, obecnie eternitem.
Chata z 1835 roku, zbudowana dla Stanisława Kerbera, parterowa, część gospodarczą później obmurowano, częściowo też otynkowana. Narożniki boniowane, okiennice, dach siodłowy, dachówka.
Chata kalenicowa, o dachu siodłowym, kryta dachówką, okiennice,
Chata, zbudowana przez Franciszka Bohme dla Cornela Wiecherta w 1837 roku. Wysoka podmurówka kamienna, parter z mieszkalnym pięterkiem, zwanym „wystawką”, osadzonym na podcieniu słupowym, od frontu. Boniowane narożniki, ozdobne okucia drzwi, dach siodłowy, kryty jeszcze do niedawna dachówką, obecnie eternitem.
Chata z 1835 roku, zbudowana dla Stanisława Kerbera, parterowa, część gospodarczą później obmurowano, częściowo też otynkowana. Narożniki boniowane, okiennice, dach siodłowy, dachówka.
We wsi tej znajduje się także dawny menonicki murowany zbór z roku 1898, obecnie kościół katolicki.
Założenie dworsko-pałacowe w Milewie
Wieś wzmiankowana w końcu XIII wieku, siedziba znanego rodu rycerskiego, de Milve. W XIX wieku własność Schliegerów i Ernsta Niedlich’a.
Dwór powstał w 1 połowie XIX stulecia, wielokrotne przebudowy zatarły cechy stylowe. Ceglany, otynkowany, parterowy z piętrową facjatą, z tyłu nowsza przybudówka. Niewielkie ryzality, dach naczółkowy kryty dachówką. Obecnie własność „Poldren’u”.
Park o powierzchni 2,88 ha, z naturalnym obramowaniem szpalerami lip drobnolistnych, basen wodny i inne atrakcje, już nie istniejące. Liczne pozostałości ponad 100-letniego drzewostanu.
Dwór powstał w 1 połowie XIX stulecia, wielokrotne przebudowy zatarły cechy stylowe. Ceglany, otynkowany, parterowy z piętrową facjatą, z tyłu nowsza przybudówka. Niewielkie ryzality, dach naczółkowy kryty dachówką. Obecnie własność „Poldren’u”.
Park o powierzchni 2,88 ha, z naturalnym obramowaniem szpalerami lip drobnolistnych, basen wodny i inne atrakcje, już nie istniejące. Liczne pozostałości ponad 100-letniego drzewostanu.
Założenie dworsko-pałacowe w Milewku
Milewko to XIII-wieczna wieś rycerska – de Milve, w wieku XIX zaś francuskiej rodziny Fournier. Obecnie w posiadaniu Państwa Hajka.
Jeszcze w 1815 roku ówczesny właściciel – Tuchołka – postawił na niewielkim wzniesieniu piętrowy dwór, przed którym mieścił się staw. Potem, wedle projektu George Larassa, powstał tu 6-hektarowy park, stanowiący otoczenie dla dworu, wozowni, stajni i kuźni. W pobliżu rodzinny cmentarzyk. Liczne przebudowy zatarły cechy stylu, np. w miejscu sali balowej powstał taras. Po wojnie zdewastowany, potem odbudowany z wykorzystaniem starych fundamentów. Obecnie własność prywatna.
W parku po części stary drzewostan, po części nowe, planowane, nasadzenia.
Jeszcze w 1815 roku ówczesny właściciel – Tuchołka – postawił na niewielkim wzniesieniu piętrowy dwór, przed którym mieścił się staw. Potem, wedle projektu George Larassa, powstał tu 6-hektarowy park, stanowiący otoczenie dla dworu, wozowni, stajni i kuźni. W pobliżu rodzinny cmentarzyk. Liczne przebudowy zatarły cechy stylu, np. w miejscu sali balowej powstał taras. Po wojnie zdewastowany, potem odbudowany z wykorzystaniem starych fundamentów. Obecnie własność prywatna.
W parku po części stary drzewostan, po części nowe, planowane, nasadzenia.
Kościół poklasztorny w Nowem
W roku 1282 książe gdański Mściwoj II osadził był w Nowem zakonników franciszkańskich. Zaczęli oni wznosić swój kościół, przypuszczalnie p.w. NMP, lecz prace te prawdopodobnie wstrzymały najazd brandenburski i napaść krzyżacką. Po nadaniu Nowemu praw miejskich w 1350 roku zostały one wznowione, może wcześniej. Po wystąpieniu Lutra i częściowej apostazji mnichów konwent przestał istnieć /1569/. Zabudowania niszczały po rok 1604, kiedy to osadzono tu ojców bernardynów „z Polski”. Konwent ten wymarł w 1822 roku, a w 1844 kościół konsekrowano jako protestancki zbór. Klasztor, położony pomiędzy kościołem a murami obronnymi i bramą Grudziądzką, rozebrano po pożarze kompleksu w 1899 roku, kościół zaś, wielkim staraniem, odbudowano, dodając wysoką wieżę. Po 1945 roku był on krótko świątynią katolicką, potem stał pusty lub pełnił rolę magazynu. W 1979 roku ponownie konsekrowany jako katolicki, p.w. św. Maksymiliana Marii Kolbe.
Odbudowany w stylu neogotyckim, niegdyś ogrzewany i przyozdobiony licznymi witrażami – zachowała się rozeta prezbiterialna i nieliczne inne drobne pozostałości. We wnętrzu kilka płyt nagrobnych pochowanych tu niegdyś rycerzy. Prezbiterium o zachowanych oryginalnych proporcjach „zakonnych” – tak długie, by wszyscy zakonnicy się w nim pomieścili. Pod nim oryginalna stara krypta sprzed 1311 roku, wsparta na pojedynczym filarze centralnym, być może fundacja rodu Święców.
Kaplica cmentarna p.w. św. Jerzego oraz „stary” cmentarz
Nowe w czasach średniowiecza znajdowało się na uczęszczanym szlaku handlowym, wiodącym z Gniezna do Gdańska /poprzez Komórsk/ obecną ulicą Komierowskiego. Aby kupcy czy pielgrzymi nie musieli wchodzić do miasta, w tym właśnie miejscu, poza murami, ulokowano kaplicę. Zbudowano ją na planie wydłużonego 8-boku, korzystając z dość typowych w tym okresie wzorców. Czas jakiś była prepozyturą fary, posiadała też uposażenie w postaci 1 włóki ziemi – zanikło podczas Reformacji. Wtedy też przez lat kilkanaście była jedyną nowską świątynią katolicką. Do lat 20-stych XIX wieku miała też kruchtę i szkarpy, potem usunięte. W pobliżu znajdował się przytułek, zwany „szpitalem”, kilka karczem. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1474 roku, wydaję się jednak być starszą. W kaplicy, pod jej ołtarzem pochowano w 1822 roku ostatniego z nowskich zakonników, o. Romana Waxa. Najpóźniej w 1694 roku powstał obok niej „stary” cmentarz, używany zasadniczo do roku 1964. Obok kaplicy swego czasu chowano co bardziej zasłużonych zmarłych, np.: Adalberta Rednera, ojca biskupa chełmińskiego Leona. Kościółek ten stał się więc kaplicą cmentarną i kostnicą. W roku 2005 przełożono na nim dach – dachówki „mnich-mniszka”, założono też izolację fundamentu.
W najstarszej części cmentarza znajdowały się niegdyś żeliwne krzyże i nagrobki, po części z polskimi, mimo germanizacji napisami. Pochowany jest tu nowski proboszcz z początków XX wieku, ks. Dr Jan Muszyński, wybitny działacz patriotyczny.
W 1907 roku, wobec braku miejsca na pochówki, postanowiono o założeniu nieco dalej, na gruntach parafialnych, „nowego” cmentarza. Pierwsze jego powiększenie nastąpiło w 1925 roku, potem czyniono to systematycznie co jakiś czas, także obecnie –2006 – tokowe ma nastąpić. Tuż przy cmentarzu „nowym” powstała w 1939 roku swoista kwatera wojskowa, Niemcy bowiem pogrzebali tu ciała 14 żołnierzy polskich, poległych w Wojnie Obronnej w okolicy Nowego. Po wojnie społeczeństwo uczciło ich pamięć założeniem tu prostego cmentarza, z „brzozowymi” krzyżami. W 30 rocznicę Września odsłonięto w Nowem, przy dawnym hitlerowskim więzieniu, pomnik Ofiar II wojny św., wtedy też cmentarz ów uzyskał nowy, obowiązujący do dziś, wystrój, z pomnikiem
i kamieniem ze „spartańskim” napisem u wejścia na kwaterę.
W Nowem znajduje się jeszcze jeden cmentarz wojskowy, usytuowany po wojnie na terenie dawnego parku miejskiego im. J. Piłsudskiego. Swój wieczysty spoczynek znaleźli na nim radzieccy żołnierzy, polegli w Nowem i okolicy w 1945 roku. Wedle różnych obliczeń jest to 600-700 zwłok.
Dzielnica Starego Miasta
Novo castro/Neuenburg/Nowe jako miasto lokowane być mogło jeszcze w końcu XIII wieku, potem na prawie polskim przez Święców /było ich miastem prywatnym/
w 1302 roku, potem przez WM von Arffenberga na prawie chełmińskim w 1350 roku. Istnieje też hipoteza, że „pierwszej” lokacji nie było i jest tzw. „miastem przedlokacyj-nym”, przechodząc doń od dawnego podgrodzia. Status taki otrzymałoby dzięki nierolniczym zajęciom swych mieszkańców i swej urbanistyce.
Nowska starówka do dziś zachowała po części swój oryginalny układ – przedkrzyżacką siatkę ulic na planie słowiańskiej owalnicy. Zniszczona świadomie przez krzyżaków 1309/1310 1309/1310 , odbudowana w starym miejscu. Ulice niegdyś dzieliły się na główne – reprezentacyjne, z frontonami kamienic i boczne – robocze zaplecze warsztatów i sklepów, niekiedy z małymi, przydomowymi, ogródkami.
Centrum stanowił rynek z ratuszem i sukiennicami handlowymi, mieszkał przy nim patrycjat, podobnie jak przy ulicach głównych: Gdańskiej, Grudziądzkiej i Klasztornej/Wojska Polskiego, wiodących do dawnych bram miejskich. Całość bowiem otoczona była murami obronnymi, Ratusz rozebrano w latach 20-stych XIX wieku, część murów i bramy 50 lat potem. Starówka to 135 działek budowlanych: 32 przy Rynku, 98 w ulicach, 5 publicznych – pod ratusz, zamek, farę, kościół zakonny i klasztor. Obecny wystrój kamienic to głównie secesja i eklektyzm. Część starówki uległa zniszczeniu w 1945 roku, kwartał Grudziądzka/Długa nie został do dziś odbudowany, inne straty z czasem „zaplombowano”. Szczęśliwie uniknięto wprowadzenia w obszar Starego Miasta bloków i innych niestosownych tu obiektów, a Plan Zagospodarowania Przestrzennego przewiduje retrogresję ulic i budynków, np.: poprzez lampy „ gazowe”.
Zamek
Nowe w różnych okresach swych dziejów posiadało rozmaite instalacje obronne, najpierw istniejące niemal samoistnie, potem w łączności z miastem. Nie są do końca znane losy poszczególnych grodzisk, zakłada się jednak, że wspomniany przez kronikarza Piotra z Dusburga kasztel drewniany, miejsce śmierci Świętopełka II, znajdował się na terenie obecnego zamku. Podniszczony krzyżackim szturmem, był przez Zakon użytkowany po ustabilizowanie sytuacji prawnej i budowę murowanego domu zakonnego. Ziemia nowska stanowiła w Państwie Zakonnym enklawę między komturiami /Gniew i Świecie/, podległą wójtowi tczewskiemu. „Zamek” tak naprawdę nie był zamkiem, nie posiadał bowiem stałej obsady zbrojnej, rezydował tu jedynie urzędnik podatkowy z grupą pachołków. Mimo to zbudowano go z zachowaniem wszelkich zasad budownictwa obronnego, w typie normandzko – sycylijskim, jako czworobok zintegrowany z murami miejskimi. Posiadał skrzydło główne z piętrem mieszkalnym i poziomem bojowym, w przyziemiu zaś była część zaplecza gospodarczego. Niższy o jedną kondygnacje budynek gospodarczy, także z poziomem bojowym, czyli strzelnicami. Całość od strony miasta uzupełniały mury obronne, wzmocnione fosą. Na podwórcu znajdowała się studnia i zabudowania gospodarcze typu stajnie czy browar. Wież było cztery.
Zarówno zamek, jak i mury miejskie, wykazały swą wybitną obronność, spotęgowaną lokalizacją Nowego, podczas polskich ataków i oblężenia z lat Wojny 13-letniej /1464/65/, kiedy to okazały się nie do zdobycia. Po II Pokoju Toruńskim był siedzibą starostów nowskich, zdewastowany w okresie „potopu”. W czasach pruskich w znacznym stopniu rozebrany: mury, wieże, skrzydło boczne, zaplecze. W skrzydle zasadniczym zaś usunięto stropy i ściany i powstałą w ten sposób halę konsekrowano w 1794 roku jako ewangelicki zbór. Po 1844 roku pełnił funkcje gospodarcze, wiele lat był remizą nowskiej OSP. Po 1974 roku odrestaurowany jako obiekt upowszechniania kultury, otwarty w 1992 roku.
Zarówno zamek, jak i mury miejskie, wykazały swą wybitną obronność, spotęgowaną lokalizacją Nowego, podczas polskich ataków i oblężenia z lat Wojny 13-letniej /1464/65/, kiedy to okazały się nie do zdobycia. Po II Pokoju Toruńskim był siedzibą starostów nowskich, zdewastowany w okresie „potopu”. W czasach pruskich w znacznym stopniu rozebrany: mury, wieże, skrzydło boczne, zaplecze. W skrzydle zasadniczym zaś usunięto stropy i ściany i powstałą w ten sposób halę konsekrowano w 1794 roku jako ewangelicki zbór. Po 1844 roku pełnił funkcje gospodarcze, wiele lat był remizą nowskiej OSP. Po 1974 roku odrestaurowany jako obiekt upowszechniania kultury, otwarty w 1992 roku.
Mury obronne
Dawne nowskie podgrodzie broniły niegdyś obwałowania drewniano – ziemne, wzniesione od bardziej dostępnych stron – południa i zachodu. Pozostałe strony chroniły jedynie zbocza nowskiej wysoczyzny. Po odbudowie miasta w czasach krzyżackich całość otoczona została murami obronnymi, zintegrowanymi z zamkiem i liczącymi ogółem około 1.048 metrów. Część z nich była gotowa już w 1378 roku, ostateczny wystrój bram ustalił się jednak 200 lat później. Od stron podatniejszych na atak wzmacniała je dodatkowo szeroka na około 30 metrów fosa typu moczarowego, zasilana z licznych lokalnych źródełek. Była tam też większość z 16 wież obronnych, obsadzanych, remontowanych i bronionych, podobnie jak same mury odcinkowo przez nowskie cechy i gildie. Mury zbudowano z cegły, na podmurówce z dzikiego kamienia; mają one przeciętnie 1,5 metra grubości, ich wysokość ponad lokalny poziom gruntu wynosiła przeciętnie 3,0 metry, wieże zaś, z krenelażem, były nieco wyższe, wychodziły też poza ich lico. Od strony miasta były otwarte, tam też znajdowały się drewniane pomosty dla obrońców. Pod murami w czasach późniejszych często bytowali „budnicy”, czyli nieposesjonaccy mieszkańcy Nowego.
W murach umieszczone były 4 bramy i 2 furty. Dwie z bram: Gdańska i Grudziądzka/Toruńska miały reprezentacyjny charakter, a nad bramą zachodnią znajdowała się nawet czas jakiś kaplica p.w. Świętego Krzyża. Pozostałe, Rybacka i Wodna, były mniej okazałe, furty były zaś przy zamku i klasztorze, którego część zabudowań gospodarczych ulokowana była już poza murami. Obok znajdowała się baszta –„ Szafarnia”, dalej zaś, po drugiej stronie bramy, w narożniku, miejska hamernia/kuźnia. Przy farze natomiast usytuowana była kiedyś Baszta Katownicza, pełniąca funkcję więzienia. Brama Gdańska bardzo ucierpiała, wysadzona prochem, podczas wojen szwedzkich. Wszelkie bramy, część murów i wież rozebrano w 1870 roku. Pozostał jednak znaczny ich ciąg, od organistówki przy farze /czyli bramy Rybackiej/ po ulicę Kościuszki /czyli bramę Grudziądzką/, około 550 metrów i pozostałości 13 wież w różnym stanie zachowania.
Fara p.w. św. Mateusza, Apostoła i Ewangelisty
Wieści o wierze chrześcijańskiej trafić mogły do Nowego stosunkowo wcześnie, oficjalnie zaś nową religię przyniósł na Pomorze i Prusy biskup Wojciech. Nowe miało być jedną z parafii pierwotnych, powstać tu miał swoisty kościół garnizonowy.
Obecna fara ulokowana jest na miejscu wcześniejszego drewnianego kościółka, rozbieranego sukcesywnie od prezbiterium i odtwarzanego w kamieniu i cegle. Nastąpiło to pod koniec XIII wieku, prace wstrzymała wojna. Trwały one wiele lat, ukończono je dopiero w XV wieku, poprzez budowę wieży. Jest ona ulokowana nietypowo dla naszej diecezji, z boku. Wieńczy ją krenelaż, kryje zaś dach namiotowy. Całość utrzymana jest w typowym dla Pomorza gotyku halowym. W średniowieczu całość przygotowano, poprzez zewnętrzne szkarpy i masywne filary w wnętrzu, do całkowitego przesklepienia. Wojny i kłopoty finansowe spowodowały jednak, że sklepienia założono jedynie w prezbiterium i zakrystii oraz kruchcie. Z zewnątrz farę zdobią szczyty, niestety popsute nieco jedną z XIX-wiecznych renowacji.
W początkach XX wieku władze pruskie zgodziły się na powiększenie kościoła. Dokonano to przez poszerzenie nawy północnej i przedłużenie nawy głównej o 3 przęsła /m.in. obecny chór muzyczny/. Założono też kolejny, czwarty szczyt, wzorowany na oryginalnych. Zdecydowano się również na przesklepienie całego wnętrza, wedle uproszczonego wzoru prezbiterialnego. Przy zbijaniu starych tynków okazało się wówczas, że ściany pokryte są polichromiami. Część z nich zachowano, pozostały wystrój świątyni tworzą rokokowe ołtarze. Freski te ukryto pod tynkiem przypuszczalnie w okresie, gdy użytkowali go krótko reformaci /1557-1581/. Na przełomie tysiącleci w okna wstawiono liczne witraże.
Obok fary znajduje się ciąg murów obronnych i jedna z dawnych baszt, pełniąca niegdyś funkcję salki katechetycznej.
W Nowem znajdowała się niegdyś także mała synagoga-bóżnica: 1840-1939, użytkowana przez lokalną gminę żydowska.
Obok fary znajduje się ciąg murów obronnych i jedna z dawnych baszt, pełniąca niegdyś funkcję salki katechetycznej.
W Nowem znajdowała się niegdyś także mała synagoga-bóżnica: 1840-1939, użytkowana przez lokalną gminę żydowska.
Wiatrak
Stare zdjęcia i mapy pokazują, że w Nowem 100 lat temu było kilka wiatraków. Dwa z nich znajdowały się „na Windugach” /Wiatraczna/. Były to tak zwane „holendry”, konstrukcje, w których na murowanym lub drewnianym korpusie umieszczone jest drewniane zadaszenie z mechanizmem i śmigami i tylko ono się obraca, ustawiając się na wiatr. Zachowany wiatrak jest okrągły, ceglany. Wedle ustaleń konserwatorskich powstał on, jako młyn, w końcu wieku XIX . Po wojnie nie był użytkowany, a około 1969 roku ogień, powstały od uderzenia pioruna, strawił drewniane zadaszenie, oszczędzając jednak części metalowe mechanizmu.. Odrestaurowano go w latach 8O-siątych, całość zaś oddano w ajencję, z przeznaczeniem na lokal gastronomiczny. W 2005 roku zdecydowano, wobec trudności finansowych i kłopotów z jego utrzymaniem, o sprzedaży wiatraka.